Hiến pháp Bhutan quy định sáu mươi phần trăm diện tích quốc gia phải được phủ kín bằng rừng xanh, mãi mãi. Bhutan cũng là quốc gia đầu tiên không đo lường sức khỏe của đất nước bằng Tổng Sản phẩm Nội địa (GDP) mà bằng chỉ số Tổng Hạnh phúc Quốc gia (GNH).
Quan niệm hạnh phúc ở nơi khác thường là có công ăn việc làm, có mái nhà che mưa nắng, tiêu xài hàng hóa xa xỉ, rồi đo lường hạnh phúc của cá nhân và gia đình bằng con số, và đo sự phát triển của một quốc gia bằng chỉ số GDP.
Nhưng nhiều người cũng nhận ra rằng, kẹt xe cũng làm tăng GDP vì xăng dầu sẽ được tiêu thụ nhiều hơn, chỉ số GDP tăng nhưng chắc chắn kẹt xe sẽ không làm ai vui cả.
Quan niệm hạnh phúc của Bhutan khác. Hạnh phúc đối với họ là sự phát triển song hành giữa vật chất và tinh thần. Thí dụ một trong chín lãnh vực đo lường sức khỏe quốc gia là thời giờ dùng để ngủ và làm việc. Quan điểm “làm việc” của họ cũng khác: làm không lương, làm thiện nguyện, đi chợ, nội trợ, vân vân, cũng được coi là làm việc, và được đo lường để tính sức khỏe của cả nước.
Sống hài hòa với và giữa thiên nhiên cũng là một chỉ số để đo lường hạnh phúc.
Trong bối cảnh như vậy, tác giả cuốn sách Trường Xanh, ông Thakur S Powdyel, trong thời gian làm Bộ trưởng Giáo dục Bhutan từ 2008 đến 2013, đã khởi động một sáng kiến giáo dục nhằm đào tạo những con người kiện toàn trong trường học và (sau khi tốt nghiệp) đưa (và lan tỏa) vào xã hội những con người tử tế. Ông đã viết đề cương Trường Xanh để hướng dẫn cách thực hiện sáng kiến giáo dục này.
Ý tưởng đào tạo những con người toàn diện không phải mới mẻ trong lãnh vực giáo dục. Nhưng cách Powdyel suy tưởng, trình bày, và hướng dẫn không chỉ đối với các hiệu trưởng mà còn ở cấp nhà nước, thực sự mới và thực tế, chưa kể nó còn được thực hiện bằng một văn phong trong suốt với nhiều đoạn văn ưu mỹ.
Trường Xanh không chỉ là những ngôi trường có màu xanh lục xanh lam hay xanh ngát cây xanh. Powdyel còn dùng màu xanh như một biểu tượng và phương tiện toàn mỹ để xây dựng địa hạt quan trọng nhất của nhân loại – giáo dục. Tác giả gọi giáo dục là Địa hạt Tôn quý.
“Giáo dục được đặc biệt tôn vinh là địa hạt tôn quý của xã hội bởi từ xưa học đường lãnh nhiệm vụ cốt tủy là vun bồi trí tuệ tuyệt vời, nuôi dưỡng tâm hồn cao thượng và hai bàn tay làm lành. Vậy nhưng mấy năm qua, sự thanh khiết của sứ mạng đó, đúng hơn chính sứ mạng cao cả ấy, đang đứng trước nguy cơ bị thay thế bằng những mưu toan cấp thời, ngắn hạn, thiếu tập trung…”
Và để đưa một nền giáo dục trở về nhiệm vụ thiêng liêng cùng bản chất cao quý đó, công việc trước hết là xây dựng chốn học đường – mỗi ngôi trường – thành một trường xanh, trong đó, ngoài cây xanh (hẳn nhiên rồi), thì mỗi một thành viên trong cộng đồng học tập ấy, cả thầy và trò, đều phải xanh hiểu theo nghĩa là trường học phải phát tiết các nhân tố tốt đẹp của học sinh. Các nhân tố này gồm (bản chất) thiên nhiên, tri thức, học thuật, xã hội, văn hóa, tinh thần, óc thẩm mỹ, và đạo đức.
Trong 8 nhân tố cần phải xanh này, chúng ta thấy để xây dựng một ngôi trường xanh theo nghĩa đen là công tác tương đối dễ thực hiện. Ở Đà Nẵng, thí dụ, hồi tháng 5 năm 2016, một vài trường tiểu học đã thành công với mô hình ‘trường học xanh’ do thành phố này khởi xướng: “… giờ trường có một môi trường giáo dục ‘xanh thật sự’. Học sinh vừa được học về bảo vệ môi trường, yêu thiên nhiên trong giờ học lý thuyết, lại được tự tay trồng cây, biết tưới cây cỏ hằng ngày.” (Tuổi Trẻ 10.5.2016).
Nhưng trong đề cương giáo dục Trường Xanh của Powdyel, một ‘trường học xanh’ không chỉ dạy cách bảo vệ thiên nhiên bởi đó là lẽ đương nhiên trước hiện trạng trái đất này đang tàn tạ. Powdyel trình bày rất rõ rằng, một trường học xanh còn cần phải trang bị cho người học các yếu tố làm nên nhân cách.
Một trường học xanh là nơi xây dựng tinh thần tương thân tương ái, học và tập làm người tử tế, vun bồi sự tinh tế trong tư tưởng, lời nói, và hành vi. Trường học xanh như thế phải trang bị cho người học ý thức về xã hội xanh và văn hóa xanh.
Một trường học xanh là nơi dạy cách rèn trí luyện tâm, “chúng ta có thể có những cao ốc lớn, một học khu xinh đẹp, tài nguyên phong phú và cơ sở vật chất sang trọng. Nhưng chuyện gì xảy ra bên trong cái bề ngoài lộng lẫy kia mới thực sự quan trọng.” Vì vậy một trường chỉ gọi là xanh khi nơi đó phát huy trí tuệ xanh, tức “một trí tuệ luôn suy nghĩ tích cực, tham gia đối thoại xây dựng,” bởi lẽ “chất trí tuệ mà chúng ta bồi dưỡng trong khuôn viên học đường sẽ quyết định đời sống tri thức của toàn dân tộc. Và quả nhiên là vậy, trí tuệ nơi ngôi trường tôi học sẽ trở thành trí tuệ của đất nước tôi.”
Một trường học xanh là chỗ thầy trò tuyệt đối tin tưởng vào sức mạnh của giáo dục, đam mê học cho tinh và hỏi cho tường các lãnh vực học thuật, bởi lẽ khi “… trường tôi xuất sắc về Ngôn ngữ và Truyền thông, các ngành Nhân văn và Kinh tế học thì đất nước tôi tự tin hơn và mạnh mẽ hơn. Khi chốn học đường đạt thành tựu xuất sắc trong các ngành học thuật thì tất cả sẽ hợp lực lại mà xây thành nền kiến thức cho cả nước.”
Một trường học xanh là nơi chốn biết gợi mở các năng khiếu nghệ thuật của người học, trang bị kiến thức về vẻ thẩm mỹ của các ngành nghệ thuật, bởi lẽ khi con người biết rung động trước cái đẹp thì hành vi sẽ ngay thẳng hơn.
Một trường học xanh là nơi có những giây phút yên tĩnh để thầy trò cùng phản tư, suy ngẫm về mối tương quan giữa nội tâm và ngoại giới bởi những giây phút như thế, khi không bị tạp âm của đời sống chi phối, tinh thần sẽ chuyển hóa, mà chuyển hóa tức tự làm mới mình. Cho nên trường xanh không chỉ trang bị kiến thức khoa học mà con nuôi dưỡng đời sống nội tâm.
Nhưng trên tất cả bảy nhân tố xanh ấy, một trường học xanh là nơi không thể thiếu “màu xanh đạo đức”. Powdyel coi đạo đức là yếu tố quan trọng hàng đầu trong giáo dục:
“Như một nghệ thuật lâu đời và kinh điển, giáo dục xây dựng các chuẩn tắc cho đời an vui, nhắc cho cả nước biết con đường nào nên đi. Đạo đức thổi nhân sinh vào kiến thức, khi thiếu hơi thở cuộc sống, kiến thức là khối vật xơ cứng. Đạo đức soi đường cho học vấn, nâng phẩm giá học sinh. Kiến thức không lương tâm thì kiến thức vô bổ và vô dụng, học mà thiếu tố chất nhân sinh thì kẻ học hành kia chỉ đáng thương và mông muội.”
Nếu mỗi ngôi trường quyết đưa “màu xanh” vào tám yếu tố trên thì ngôi trường đó mới đúng nghĩa là “ngôi trường xanh”, từ đó sẽ hình thành một nền giáo dục xanh – Lãnh vực Tôn quý, góp tay xây dựng một xã hội chuẩn mực và không sa đọa:
“Khi mỗi một học sinh như thế bước chân vào xã hội, bạn ấy sẽ phóng thích nguồn mạch thiên lương êm đềm và phát tiết khí lành sống động làm cho xã hội kia và cõi đời này thật đáng sinh đáng ở. Đó là tầm nhìn về một thế giới biết lắng nghe, thấy tường biết tận, và thấm đẫm tình lân mẫn được xây dựng trên nền văn minh giáo dục mới.”
Dường như Powdyel đang nói thay nhiều người. Chẳng thế mà bản đề cương súc tích của ông đã được dịch qua tiếng Tân Ban Nha, tiếng mẹ đẻ của trên bốn trăm triệu người. Không những thế, các đề nghị có tầm chiến lược của ông trong cuốn sách này đòi người ta phải coi giáo dục là một trọng đề, trả lại cho giáo dục chỗ đứng thanh bạch nguyên thủy – Địa bàn Tôn quý – trong bối cảnh nhiễu nhương coi chốn học đường chỉ là bàn đạp cho tư lợi.
Trường Xanh, như thế, là bất kỳ chốn học đường nào có mục đích tối thượng là “học để giải hạnh”, tức học để hiểu, và từ chỗ hiểu biết đó, hành xử một cách văn minh và hợp đạo đức.
Ban Tu thư và Dịch Thuật Đại học Hoa Sen quyết định chuyển ngữ cuốn sách này vì ngoài tầm nhìn chiến lược được trình bày qua cách viết rất mực nên thơ, cuốn sách này đưa ra những hoạt động cụ thể có thể áp dụng để xây dựng những Ngôi Trường Xanh tại Việt Nam, và từ những ngôi trường xanh ấy, (biết đâu chừng) sẽ giúp kiến tạo nên một nền giáo dục có thể phóng thích vào xã hội những người học đàng hoàng, tự trọng, và tử tế.
Hồ Đắc Túc
Ban Tu thư và Dịch Thuật
Đại học Hoa Sen
