Sắn dây còn gọi là sắn cơm, bạch cát, bẳn mắn kéo (Thái), khau cát (Tày), tên khoa học Pueraria thomsonii Benth, thuộc họ Đậu (Fabaceae).
Rễ củ sắn dây gọi là cát căn (Radix Puerariae), trong các hiệu thuốc Đông y còn gọi là can cát (sắn dây khô). Nếu muốn chế biến thành bột sắn dây thì khi đào rễ củ lên phải chế biến ngay, không để quá 5 ngày, vì tinh bột sẽ kém phẩm chất do mặt vỏ bị chuyển màu. Người ta còn dùng hoa sắn dây (cát hoa), thân và lá của cây sắn dây để làm thuốc. Có nơi dùng lá để nuôi gia súc.
Theo Đông y, sắn dây có vị ngọt, tính bình. Tác dụng giải cơ, sinh tân dịch, trừ phiền nhiệt, thông đại tiểu, làm ra mồ hôi, giải độc. Thường dùng trong các trường hợp tiêu khát (đái tháo đường), cơ thể nóng nực, ngực bụng nóng bức muốn phát cuồng, nôn mửa, lỵ ra máu, tiểu trường không thông lợi và ngộ độc rượu. Ngoài ra, còn dùng chữa cảm sốt phong nhiệt, nhức đầu, mụn nhọt, và phòng ngừa các loại rôm sảy do thời tiết quá nóng bức.
Ngày dùng 12-30g khô sắc uống hoặc dùng 10-16g bột pha với nước sạch để uống.
Hiện nay, người ta sử dụng sắn dây trong điều trị cao huyết áp, chống thiếu máu cơ tim, rối loạn nhịp tim, làm thuốc cai rượu. Người Nhật Bản gọi sắn dây là koudzou, dùng sắn dây chữa rối loạn tiêu hoá và nấu cháo 30-40g sắn dây với gạo tẻ để bổ trợ cho việc điều trị đái tháo đường.
Những người bị say rượu có thể giải rượu bằng cách cho uống nước vắt từ củ sắn dây (đã gọt vỏ và rửa sạch), thêm ít muối. Hoặc dùng bột sắn dây khuấy với nước sôi, thêm ít muối để ăn.
Hoa sắn dây thu hái khoảng cuối Thu, đầu Đông, khi hoa chưa nở. Theo Đông y, hoa sắn dây gọi là cát hoa, có vị ngọt, mát, không độc, dùng chữa sốt cao, khát nước, nôn mửa, đi cầu ra máu. Đặc biệt, hoa sắn dây là vị thuốc giải rượu rất hiệu quả. Ngày dùng 12-16g sắc uống. Nếu giải độc rượu thì nên dùng khoảng 30-40g, sắc đậm đặc, cho uống sẽ làm cho nôn ói ra hết, dần dần sẽ tỉnh. Những người nghiện rượu mãn tính, nếu có quyết tâm cai rượu thì hàng ngày nên uống nước vắt từ củ sắn dây, khoảng 20-30g, cùng với việc giảm dần số lượng cho đến khi có thể bỏ hẳn. Uống liên tục từ 6-8 tuần sẽ có kết quả.
Thanh niên nam nữ có nhiều mụn trứng cá, mụn nhọt, hoặc do uống nhiều rượu mà đi cầu ra máu, có thể dùng củ sắn dây 40g, đậu xanh 20-30g, hai thứ rửa sạch, nấu nước để uống hàng ngày. Trẻ em bị rôm sảy do nhiệt độc của mùa Hè, nên dùng bột sắn dây pha nước sôi cho chín, để nguội rồi cho ăn giải khát hàng ngày. Sử dụng bột sắn dây cần chọn mua loại được chế biến bảo đảm vệ sinh an toàn; nếu không, rất dễ bị nhiễm khuẩn đường tiêu hoá.
Người Trung Quốc thường kết hợp sắn dây với hoa hoè trong một thang thuốc có tên là Cát hoa thang (sắn dây 12-16g, hoa hoè 12-16g), nấu với 1 lít nước, sắc còn 700ml, dùng uống giải khát, giải khí độc do thử thấp (khí nóng và ẩm) gây ra, phòng ngừa các bệnh ngoài da khi thời tiết oi bức (rôm sảy, mụn nhọt, ghẻ ngứa…), dùng giải độc rượu và rất tốt cho người bị đại tiện ra máu, cao huyết áp, đái tháo đường.
Lá sắn dây tươi rửa thật sạch, nhai nuốt nước hoặc giã nát, vắt lấy nước uống, còn bã dùng đắp trị vết thương chảy máu, rắn cắn. Thân cây sắn dùng trị mụn nhọt sưng đau, viêm họng. Ngày dùng 12-16g sắc uống. Dùng ngoài, đốt tồn tính, tán bột, bôi vào chỗ đau hoặc hoà với nước sạch ngậm chữa viêm họng.
Lưu ý: Những người có tình trạng dương khí hư với các triệu chứng: đại tiện lỏng, bụng đầy trướng, lạnh bụng, tay chân thường lạnh, không khát nước, miệng nhạt nhẽo, sắc mặt vàng tái… thì không nên dùng sắn dây.
Lương Y Hạnh Lâm
