Khi đối mặt với món ngon hấp dẫn, có phải bạn thường hay nói rằng: “Mình chỉ buông thả một lần này thôi, lần sau sẽ không thế nữa”? Khi đứng trước rất nhiều quần áo xinh đẹp, có phải bạn cũng tự nhủ rằng: “Mua nốt lần này thôi, mấy tháng tới không mua gì nữa”? Khi ngửi thấy mùi khói thuốc, có thể bạn sẽ nghĩ: “Hôm nay hút một điếu thôi, từ ngày mai chắc chắn sẽ bắt đầu cai thuốc.”
Khi đối diện với cám dỗ, chúng ta thường có ý nghĩ “buông thả nốt lần này thôi”. Thế nhưng, nếu buông thả một lần này, thực sự có thể bảo đảm rằng lần sau sẽ không tiếp tục buông thả bản thân nữa ư? Nếu lần sau gặp phải cám dỗ giống hệt, chúng ta thực sự kiểm soát được bản thân sao?
Các nhân viên thí nghiệm trực thuộc trường đại học Yale yêu cầu sinh viên lựa chọn một trong hai loại thức ăn là bánh quy hoặc sữa chua không béo. Khi sinh viên nghĩ rằng họ chỉ được chọn một lần, có 57% trong số đó lựa chọn bánh quy. Thế nhưng, lúc tiến hành thí nghiệm lần thứ hai, sau khi biết tuần sau vẫn sẽ có thí nghiệm, có đến 83% sinh viên lựa chọn bánh quy. Khi các sinh viên biết thí nghiệm vẫn còn tiếp tục, họ tin rằng lần sau mình sẽ không chọn loại thực phẩm có nhiều calo như bánh quy nữa và quyết định buông thả bản thân chỉ một lần này. Nhưng đến một tuần sau, khi nhân viên thí nghiệm yêu cầu họ lựa chọn lần nữa, chỉ có 36% sinh viên từ bỏ chọn bánh quy mà chuyển sang chọn sữa chua không béo, số sinh viên còn lại vẫn không thể ngăn được sự hấp dẫn từ bánh quy. Nguyên nhân là bởi họ nghĩ sau này mình vẫn có thể bù đắp cho sai lầm, vì thế chỉ buông thả một lần cũng chẳng có cảm giác tội lỗi gì.
Do khả năng tự kiểm soát của sinh viên trong thí nghiệm tương đối kém nên họ không thể giữ được lời hứa “chỉ buông thả một lần”. Có lẽ chúng ta sẽ nghĩ rằng khả năng tự kiểm soát của mình mạnh mẽ hơn rất nhiều so với những kẻ thất bại đó. Nếu như bạn có suy nghĩ như vậy thì thực sự vô cùng dại dột. Bởi vì người nghĩ rằng khả năng tự kiểm soát của mình tốt hơn kẻ khác thường là kiểu người đã buông thả lần một thì sẽ buông thả lần hai.
Tại sao chúng ta lại có suy nghĩ như vậy? Nguyên nhân chủ yếu là do bộ não của chúng ta hiểu nhầm mục tiêu có thể hoàn thành sang mục tiêu đã được hoàn thành. Ví dụ, bạn nghĩ tương lai vẫn còn rất nhiều nhiệm vụ nặng nhọc, nếu không tranh thủ thời gian để làm thì sẽ không kịp nên định sẽ dùng thời gian nghỉ ngơi vào thứ bảy và chủ nhật để tăng ca. Nhưng đến thứ bảy, bạn lại cảm thấy rất mệt, thực sự muốn thư giãn một chút. Bạn tặc lưỡi nghĩ rằng hôm nay nghỉ ngơi trước đã, dù sao thì vẫn còn ngày mai cơ mà, thế là đẩy công việc lùi thêm một ngày. Sang đến chủ nhật, bạn lại lười chẳng muốn làm. Lúc này, trong đầu bạn nảy ra một ý nghĩ: “Thôi kệ, dù sao cũng là cuối tuần, không bắt buộc phải tăng ca, mấy hôm trong tuần làm nhiều thêm một chút vậy.” Những suy nghĩ này cứ thôi thúc trong đầu khiến bạn hoàn toàn từ bỏ việc tăng ca, bởi vì não bộ tưởng rằng bạn đã hoàn thành nhiệm vụ đó rồi.
Tuyệt đối không được đặt mục tiêu và cám dỗ cạnh nhau để cân nhắc vì chúng sẽ khiến ta rối bời và làm suy giảm khả năng tự kiểm soát. Bởi nếu nhìn thấy mục tiêu một cách rõ ràng, ta sẽ có khả năng tự kiểm soát hiệu quả hơn. Chuyên gia tâm lý học Fischbacher cho rằng khi một người tập trung tâm trí vào một mục tiêu thì ngay cả khi đối mặt với cám dỗ, anh ta vẫn sẵn sàng tự kiểm soát bản thân. Ngược lại, nếu thoả mãn ham muốn của mình trước tiên rồi sau đó mới theo đuổi mục tiêu, anh ta sẽ không tìm cách để chống lại cám dỗ nữa.
Fischbacher và cộng sự đã tiến hành một thí nghiệm như sau. Họ bày cà rốt và sô cô la ra trước mặt các đối tượng thí nghiệm. Cà rốt đại diện cho thực phẩm lành mạnh, còn sô cô la đại diện cho thực phẩm không lành mạnh. Họ yêu cầu những người tham gia lựa chọn một trong hai thứ. Nhân viên thí nghiệm không đặt lần lượt cà rốt và sô cô la ở đó cho người ta lựa chọn, mà bày ra trước mắt đối tượng thí nghiệm theo hai cách: một cách là bỏ hai loại thực phẩm đó vào trong hai cái bát, cách còn lại là đặt chúng vào trong cùng một cái bát. Khi những người tham gia nhìn thấy hai loại thực phẩm tách nhau ra, họ có khuynh hướng lựa chọn cà rốt, nhưng khi nhìn thấy chúng đặt chung một chỗ, đa số lại lựa chọn sô cô la.
Vì sao lại như vậy? Nguyên nhân là bởi khi tách riêng chúng, con người sẽ nhận ra mục tiêu của mình rõ ràng hơn. Họ biết cà rốt tượng trưng cho sự lành mạnh nên chắc chắn sẽ lựa chọn nó. Còn khi đặt chung một chỗ, họ sẽ không phân biệt được loại nào tốt, loại nào không tốt, mà sẽ có khuynh hướng tưởng tượng về hương vị của chúng, từ đó muốn lựa chọn sô cô la hơn.
Lựa chọn của con người khi đứng trước cám dỗ thường rất bất ngờ. Bạn luôn nhắc nhở mình chỉ buông thả nốt một lần rồi sau này sẽ bù đắp lại, nhưng việc đó sẽ thử thách ý chí của bạn rất nhiều. Từ hôm nay, hãy bắt đầu liên tục quan sát bản thân, để xem khi đến “ngày mai”, bạn có thực sự bù đắp được không? Nếu như không thể, nó sẽ là khởi nguồn của vòng tuần hoàn “chỉ buông thả nốt một lần”, và mục tiêu của bạn sẽ càng khó thực hiện.
Để củng cố khả năng tự kiểm soát bản thân, đừng để vòng tuần hoàn bất tận của việc “buông thả nốt một lần” xuất hiện. Chúng ta nên tách riêng mục tiêu và cám dỗ để cân nhắc. Quay trở lại với việc tăng ca, nếu như không muốn tăng ca mà chỉ muốn buông thả bản thân một chút, bạn phải nghĩ rằng tăng ca là để đuổi kịp tiến độ, để hoàn thành công việc hiệu quả hơn, còn ở nhà nghỉ ngơi chỉ làm ta càng thêm mệt mỏi. Hãy xác định mục tiêu của bạn là làm việc tốt hơn, từ đó có một cuộc sống tuyệt vời hơn, thế là tự nhiên bạn sẽ tiến về phía mục tiêu này. Nếu như bạn suy nghĩ về việc tăng ca và nghỉ ngơi cùng một lúc, cám dỗ sẽ phình to hơn. Bạn không chỉ nghỉ ngơi lần này, mà lần sau nếu phải tăng ca, bạn vẫn sẽ lựa chọn buông thả.
Ngọc Thuý dịch
